A Personal Gesture 2020 - heden
De arm
In 1972 valt een verwarde Australiër met een moker de Pietà (1499) van Michelangelo aan , het iconische beeld van de moeder die op haar schoot het dode lichaam van haar zoon vasthoudt. Met verbeten klappen slaat hij de naar de kijker uitgestoken linkerarm van Maria eraf en beschadigt haar oog en haar neus. De wereld is ontzet: hier gebeurt veel meer dan dat een stuk marmer beschadigd raakt. Het beeld is verzadigd van verhalen en betekenis. Natuurlijk allereerst het Bijbelse verhaal, maar de scène is tijdloos: de tragedie van een moeder die haar kind verloren heeft. Wat hier werd aangevallen was een persoon, in een rol die we allemaal kennen. Bovendien beschadigde elke mokerslag de gekoesterde gedachte dat eeuwenlang mensen van over de hele wereld voor dit beeld hadden gestaan en er aandachtig en met emotie naar hadden gekeken: het beeld vertegenwoordigde een gedeelde ervaring en een gemeenschappelijk bezit van de mensheid. Dat is een essentieel aspect van cultureel erfgoed. Mensen gaan relaties aan met kunst.
Het aanvallen van kunst is zeker niet voorbehouden aan verwarde individuen. Om bij onze recente geschiedenis te blijven: in 2001 bliezen de Taliban in Afghanistan de twee boeddha’s van Bamiyan op, monumentale standbeelden van staande Boeddha’s, gemaakt in de 6e eeuw in een klassiek Grieks-Boedhistische stijl. Werelderfgoed, een demonstratie van globalisering en culturele verbanden in de toenmalige wereld. Want ideeën, kunstvormen, objecten reizen mee en doen iets in en met hun nieuwe omgeving, ze oefenen invloed uit. Mensen gaan relaties aan met kunst.
Het is dan ook niet voor niets dat overheersers ook objecten zoals deze aanvallen: op deze boeddha’s werd al lang voor de Taliban zware artillerie gebruikt door invallende volkeren. Beeldenstormen, ook in onze eigen geschiedenis, laten zien hoe invloedrijk, of zelfs gevaarlijk, kunst gevonden kan worden. Maar dat is niet alleen een historisch gegeven: de vraag hoe we moeten omgaan met controversiële monumenten in de openbare ruimte is nog steeds actueel. Een prangende vraag is hoe je daarover op een goede manier met elkaar in gesprek kunt gaan en wat voor argumenten daarin een rol zouden moeten spelen. Het gaat om vragen over de omgang met onze eigen geschiedenis en identiteit.* Cancelen kan het antwoord niet zijn, en al helemaal niet cancelen met behulp van een moker, al is zelfs dat uiting van het feit dat mensen relaties aangaan met kunst.
In 2021 trokken de Verenigde Staten zich terug uit Afghanistan en zagen we opnieuw de Taliban de macht grijpen. Meteen was daar weer, naast alle angst om mensen en vrijheid, de zorg om kunsten en kunstenaars in dat land: afbeeldingen van vrouwen die alvast werden overgeschilderd, angst om de filmkunst, de muziek, de geschiedenis, beheerd in het archeologisch museum van Kabul. De aanval op de verbeelding is ook een aanval op de mogelijkheden om door fictie kernwaarheden over te brengen. Wat weet u van Afghanistan? Hoe belangrijk is in uw beeld de roman De Vliegeraar, The Kite Runner van Khaled Hosseini?
Het is nu 2022. Rusland is Oekraïne binnengevallen. In de stad Ivankiv was het eerste object van beschieting het plaatselijke historische museum, met daarin het werk van de geliefde Oekraïense kunstenares Maria Prymachenko. Tien grote schilderijen werden ternauwernood uit het brandende museum gered – wat wil zeggen dat iemand zijn leven op het spel heeft gezet om deze objecten in veiligheid te brengen.** Mensen gaan relaties aan met kunst.
Het kunstwerk van Rini Hurkmans toont de zeggingskracht van de op zichzelf staande arm van de Pietà na het vandalisme. Het herinnert aan het geheel waarvan de arm een deel is. En aan de agressie waaraan het beeld is blootgesteld. Maar het laat ook zien dat het gebaar dat erin is uitgebeeld onverminderd effectief kan zijn. Ruim een half jaar maakte de arm deel uit van mijn werkomgeving bij de KNAW. Het was een tijd waarin we vaak thuis moesten werken. Maar elke keer als ik mijn werkkamer binnenkwam, zag ik de arm met de uitgestoken hand op het rood-fluwelen kussen. En dan dacht ik aan Michelangelo, aan de Boeddha’s van Bamiyan, en aan het feit dat zelfs uit agressie jegens beelden soms iets goed voortkomt. Omdat mensen relaties aangaan met kunst.
Ik nam A Personal Gesture over van Liesbeth Bik. Degene die mij veel over kunst geleerd heeft, is mijn Leidse collega, de kunsthistorica Kitty Zijlmans. Aan haar draag ik A Personal Gesture over.
* Zie: adviestraject controversiële monumenten.
** Joke de Wolf, ‘Pijn om het verloren werk van Prymachenko’, Trouw 9 maart 2022, p. 15.
©Ineke Sluiter, maart 2022
14 september 2021 - 8 maart 2022: de arm is bij Ineke Sluiter.
2023 © rinihurkmans
